RICHARD SEBAMALA: Elektrik Şirketlerinin Birleşmesi; Bunlara kim cevap verecek?

Mart 2022’de, Independent, Devlet Özelleştirme ve Yatırım Bakanı’nın yeni Hükümet Şirketinin uygun fiyatlı hizmetler sunacağını söylediğini aktardı. Bakan, 10 Mart 2022 Perşembe günü Çevre ve Doğal Kaynaklar Komitesi’nin huzuruna çıkıyordu. Sözleri, Bakanlar Kurulu’nun Ajansları, Komisyonları ve Yetkilileri rasyonalize etmeye yönelik Eylül 2018 tarihli kararının ardından geldi. Bu Acenteler arasında Elektrik Sektöründe bulunanlar da bulunmaktadır.

Bakanlar Kurulu’nun bu kararı Elektrik Sektöründe bir ilk değil. 1993 yılında Bakanlar Kurulu, elektrik sektörünün ayrıştırılmasına yol açan Kamu Teşebbüslerini çeşitlendirmeyi amaçlayan reformlar sağlama kararı aldı. O zaman, bir Devlet Şirketi (Uganda Elektrik Kurulu) hizmetleri sağladı. Bu Şirketin tamamı Devlete aitti ve Ülkede Elektrik Üretimi, İletimi ve Dağıtımını yönetiyordu. Herhangi bir nedenle, teknik bir çalışmadan sonra Kabine, bu Hükümet Şirketinin üç Şirket (Uganda Electricity Generation Company Limited (UEGCL), Uganda Electricity Transmission Company Limited (UETCL) ve Uganda Electricity Distribution Company Limited (UEDCL) olmak üzere bölünmesine karar verdi).

Üç Şirket; sektörün performansını iyileştirmek, elektrik arz kapasitesini artırmak, sektör verimliliğini artırmak, enerji sektörünü finansal olarak sürdürülebilir kılmak ve ülkeye özel ve yabancı yatırımları çekmek. Bakanlar Kurulu ayrıca, bu kurum/şirketlerin lisanslanmasını, tarife belirlemesini, denetlenmesini ve izlenmesini sağlamak için Elektrik Yasasını çıkarmıştır. Bu nedenle, Eylül 2018 tarihli son karar, bu sektörü etkileyen ilk karar değil. Yine de; kararı uygularken, kimsenin görmezden gelmediği kritik endişeler var;

Ülke olarak, 1993 yılında belirlenen hedeflere ulaştık mı, başaramadık mı? 1993 yılındaki sektör ayrıştırma kararının ulaşılması gereken bir takım hedefleri vardır. Hedefler, %40 olan ticari ve teknik kayıplara bakarak operasyon verimliliğini artırmayı içeriyordu. Bu, tüketilen enerjinin sadece %60’ının izlenebileceği ve faturalanabileceği anlamına geliyordu. Faturalanan enerjinin sadece %70’i Devlet Şirketi görevdeyken ödenebiliyordu. Hükümet, müşteri faturalarını karşılanabilir hale getirmek için maliyetleri sübvanse ederken, yük atma duyurulmadı. Mevcut modelin zorlukları var ancak Hükümet, sektörün performansını gözden geçirmek için bir çalışma yaptı mı veya sektör ek zorluklar yaratıp yaratmadı mı?

ne kadar tasarruf edeceğiz? Hükümet, bu Yeni Hükümet Şirketi devraldığında, sanayi müşterilerine elektrik tarifelerini düşürme ve sözleşmeli üretim tarifesinin maliyetinin altında ücretlendirme sözü verdi. Devlet Şirketi 1956 -2001 yılları arasında görevdeyken, sadece iki üretim tesisi inşa edildi. Ya rasyonalizasyondan sonra, mevcut tarifede maliyet düşüşünün %0.02’den az olduğu keşfedilirse. Bu sektörün etkin ve verimli işleyişini etkilemez mi? Şirket, ek müşterileri bağlamak için fon toplayamadı, iletim şebekesini Sömürgecilerin bıraktığı ayak izinin ötesine taşıyamadı. Artan kırsal bağlantılar, rollerin ayrılmasından sonra 2001’den sonra arttı. Ajansların rasyonelleştirilmesiyle, Hükümet 1993 tarihli Devlet Şirketi yürürlükteyken öğrenilen dersleri hafifletmek için hangi stratejileri uygulamaya koyuyor?

Verimlilik Tasarruf mu? Umeme’nin ABD Doları’na yaptığı yatırımdan %20’lik bir getiri talep etmesinin pahalı olduğu konusunda hepimiz hemfikiriz. Ayrıca şirket hepimizin beklentilerini karşılamıyor. Umeme’nin bazı katılımlarda Hükümet’in orada verilen hizmetler için paralarını elinde tutarak ödeme yapmadığını iddia ettiği de doğrudur. 2019/20 ve 2020/21 mali yılı için UETCL Genel Denetçisi tarafından hazırlanan Denetim Raporu, Ugx 64 Bn, Devlet Kurumları tarafından ödenmemiş faturalar nedeniyle Umeme tarafından saklandı. Üretim, İletim ve Dağıtımı bir araya getirmek, hizmet sunumunu sekteye uğratmaz mı?

Neden sadece Elektrik tek vücut altında? Hepimiz elektriğin ekonomiye güç sağlamak için gerekli olan temel bir hizmet olduğu kadar sağlık, Tarım ve Eğitim olduğu konusunda hemfikiriz. 1993 yılında Bakanlar Kurulu kararı ile Sağlık, Eğitim ve Tarım dahil tüm sektörler serbestleştirildi.

Tüm bu sektörler, özel sektör tarafından desteklenen Devlet oyuncularına sahiptir. Sağlık Sektöründe, Mulago Sevk hastanesi ilaçlarını satın almamakta, aynı Mulago’nun diğer şubelerine dağıtmakta ve ilaçları Ülke genelindeki eczanelerde dağıtmaktadır. Bunun yerine, Ortak Tıbbi Mağazaların yanında çalışan Ulusal Ecza Depoları, birçok özel hastaneyle birlikte çalışan Mulago Hastanesi, farklı ilçe ve topluluklardaki Tıp merkezleriyle birlikte çalışan Sağlık merkezleri bulunmaktadır. Aynı model, eğitim maliyetini düşürmek için Makerere Üniversitesi’nin İlkokul ve Ortaokul müfredatı uygulamadığı Eğitimde de görülmektedir. İronik olarak, bu sektörlerin fiyatları Elektrikte olduğu gibi düzenlenmiyor, neden bu modelin bu kadar astronomik sonuçlar doğuracağını düşünüyoruz?

Üreticilerden çok fazla benzersiz talep var. Üreticiler, azaltılmış tarife nedeniyle artan üretimin kanıtını gösterebilir mi? Başkan, iyi niyetle üreticilere kWh başına 5 sentten daha düşük bir tarife sözü verdi. Başkan, 5 sentten daha az bir miktarla üreticilerin üretimini artırabileceklerine ve dış pazarlara mal ihraç edebileceklerine, böylece ihracat gelirlerimizi artırabileceklerine ve Ticaret Dengesi fazlamızı iyileştirebileceklerine inanıyor.

2021’de ERA, üreticilere indirimli tarife sağlamak için Başkanlık direktifini diğer kategoriler pahasına uygulamaya koydu. Tarifedeki indirime orantılı olarak üretimini artıran hiçbir üretici yoktur, bunun yerine indirim, şirketlerin ilan ettiği kârlar üzerinden artmaktadır. Üreticiler gruplaşmaları nedeniyle başkana ulaşabiliyorlar ve şimdi üretim tarifesinden daha azı için lobi yapıyorlar. Ekselansları, bu talebin üretimi artırmak için açık bir sözle karşılanması gerekiyor.

Jeneratörlerden Tedarik: Altyapının parasını kim ödeyecek? Son olarak, Ekselansları, Üreticiler/Yatırımcılar, fabrikalarına üretim maliyetiyle elektriğin sağlanması için lobi yaptılar. Bunun Asya’da bile yapıldığı ülkelerde, elektrik dağıtımcısı bir Belediye Hizmet Dağıtımcısı/Şirketidir (Xn) ve jeneratörü (Yn) kendisine belirli bir miktarda güç satması için sözleşme yapar (Xn).

Belediye Hizmet Dağıtımcısı/Şirketi (Xn) daha sonra bu gücü Belediye Hizmet Dağıtımcısı/Şirketi (Xn) istasyonlarına taşıma ücreti adı verilen bir ücret karşılığında taşımak için bir verici (Tn) ile sözleşme yapar. Belediye Hizmet Dağıtımcısı/Şirketi (Xn), üreticilere/yatırımcılara Jeneratör (Yn) + Verici (Tn) fiyatı ve Xn Dağıtım maliyeti sağlar. Bu düzenlemeye göre, Belediye Hizmet Dağıtımcısı/Şirketi (Xn), en iyi fiyata ulaşmak için Jeneratörlerle sözleşmeleri müzakere etme kapasitesine (teknik ve ticari) sahip olmalıdır. Jeneratörler ayrıca, yatırım maliyetlerini gerçekleştirmelerini sağlayacak bir oran talep etmek için esnek ve rekabetçi bir piyasada olmalıdır. Sözleşmelerin Hükümet tarafından desteklendiği Uganda’da, üreticilerin sözleşmeli PPA oranının altında bir oran için pazarlık yapması mümkün müdür? Üreticilerin yukarıdakiler dışında doğrudan jeneratörden besleme yapmaları için geriye kalan tek seçenek, tercih edilen jeneratörden fabrikalarına regülatör onayı ile hattı inşa etmeleri olacaktır.

Ajansların rasyonelleştirilmesi, iyi çalışıldığı takdirde kesinlikle iyidir. Elektrik sektörü oldukça teknik ve hassastır ve çalışmadan önce bir modelin uygulanması, daha önce kaydedilen faydaları geri alabilir. Resmi taahhütte bulunmadan önce gündeme getirilen bu alanların dikkatli bir şekilde değerlendirilmesi önemlidir. En iyi ihtimalle nihai karar, elektrik sepetindeki sermaye maliyetini çok az katma/gerçekleşen değerle artırmakla sonuçlanabilir.

Hon Richard Sebamala, Bukoto Parlamento Merkez Üyesi

Topluluğunuzda bir hikayeniz veya bizimle paylaşmak istediğiniz bir fikriniz mi var: [email protected] adresinden bize e-posta gönderin.